Fish health (Tập 1): Velvet – nỗi kinh hoàng

Velvet là một loại bệnh mà không ai muốn cá trong hồ mình dính phải. Sự bùng phát của velvet là nỗi kinh hoàng thật sự cho những hồ cá biển. Sự tàn phá khủng khiếp đến mức, cả đàn cá của bạn có thể tất cả hoặc hầu hết ra đi chỉ sau vài ngày phát hiện. Khổ nỗi, velvet là một trong những bệnh thường gặp nhất của cá trong các hồ cá biển. Bài viết này sẽ mô tả về bệnh và đề xuất các chiến lược điều trị và phòng ngừa velvet – kẻ thù số một của cá biển.

Velvet

Amyloodinium ocellatum, thường được gọi là “velvet,” là một vi sinh vật đơn bào thuộc họ dinoflagellate. Đôi khi nó còn được gọi là loài lai, có đặc điểm của cả thực vật và động vật. Đối với người nuôi cá biển, đây là một trong những bệnh nghiêm trọng nhất.

Velvet có một vòng đời tương tự như Cryptocaryon irritans (ich – nấm trắng). Ngay cả thuật ngữ được sử dụng để chỉ vòng đời của từng loài cũng phần lớn giống nhau – trừ việc “trạng thái bơi tự do tìm vật chủ” của velvet được gọi là dinospores thay vì theronts của ich. Vòng đời của velvet thường nhanh hơn (hoàn thành trong khoảng 4 ngày trung bình), và số lượng những dinospores khủng khiếp hơn nhiều so với ich. Ngoài ra, dinospores của velvet có thể tiếp tục lây nhiễm trong vòng 15 ngày, trong khi theronts của ich chỉ có thể trong vòng 48 giờ. Điều này bởi vì cả tomonts và dinospores của velvet đều có khả năng sử dụng quang hợp làm phương thức cung cấp chất dinh dưỡng.

Triệu chứng:

– Velvet thường xâm nhập vào mang trước và đôi khi giết chết cá ngay sau đó do ngạt thở. Nếu điều này xảy ra, bạn có thể không bao giờ thấy bằng chứng velvet trên da & vây. Do đó, điều quan trọng là phải quan sát thấy các biểu hiện sau

• • Thở nặng nhọc (thở gấp, mang mở đóng to,liên tục), cọ xát mình vào đá, co giật, hành vi bơi lội thất thường (các triệu chứng tương tự như sán mang nên cần kiểm tra các triệu chứng bổ sung sau)

  • Giảm hoặc mất hoàn toàn sự thèm ăn.

• • Bơi vào dòng chảy của luồng, hoặc bơm. Do cá khó thở nên cố gắng bơi ngay luồng để nước qua mang nhiều hơn (biểu hiện đặc trưng của velvet)

• • Hành động ẩn dật, trốn vào chỗ tối (velvet có thể khiến cá nhạy cảm với ánh sáng).

Một số triệu chứng điển hình có thể quan sát trên thân cá:

• • Trong vòng vài ngày hoặc đôi khi chỉ vài giờ, những chấm trắng nhỏ này sẽ lan ra khắp cơ thể cá, bao phủ nó trong một lớp màng trắng với những đốm to nhỏ nhìn như “bụi”. Bụi này có thể trông có màu vàng xám nếu nhìn ở đúng góc độ và dưới quang phổ ánh sáng phù hợp, hoặc trắng xám thường thấy.

  • Velvet giống bệnh ich đốm trắng, thường quan sát được lần đầu trên vây.

• • Mắt có thể bị mờ.

Có hai cách để phân biệt velvet với ich:

• Đốm trắng gây ra bởi velvet nhỏ hơn nhiều so với ich (nhỏ hơn 1/10). Do đó để dễ tưởng tượng, velvet khiến cá của bạn trông như được “rắc bột” quanh người. Còn ich khiến cá của bạn trông như bị đính nhưng hạt muối trên người vậy.

• Nếu bạn có thể đếm số chấm trắng trên cá của mình, thì có thể bạn đang chống chọi với bệnh ich. Nếu chúng quá nhiều để đếm được, rất có thể đó là velvet.

Đôi khi phân biệt velvet và ich cũng chỉ mang tính hình thức, vì chúng tôi khuyên bạn sử dụng những phương pháp có thể diệt cùng lúc cả 2 loại bệnh này. Bạn nên bắt đầu quá trình điều trị ngay khi phát hiện bệnh. Cũng nên lưu ý rằng, đối với những con cá đã vượt qua velvet một hoặc vài lần, không gì đảm bảo chúng sẽ tiếp tục sống sót. Cá không phát triển được hệ miễn dịch hoàn toàn với velvet.

Liệu bạn có thể tiêu diệt hoàn toàn mầm bệnh để không bao giờ phải đối mặt với cơn ác mộng velvet?

Câu trả lời ngắn gọn: CÓ. Cách làm? Dù bể đã từng, hoặc chưa, trải qua đợt bùng phát velvet nào, bạn cũng phải đảm bảo bể chính của mình (bao gồm cả ngăn lọc) HOÀN TOÀN KHÔNG CÓ CÁ trong ít nhất 42 ngày. Những bạn đang cycle bể thường dễ chịu hơn với biện pháp này vì tận dụng thời gian cycle không thả cá 42 ngày là hợp lý. Đối với những bể chưa có 42 ngày không cá, điều bạn cần làm là bắt TOÀN BỘ CÁ, kể cả những con cá bé nhất như bống hay mó, tất cả đều phải bắt sang bể dưỡng và bể chính bắt đầu quá trình không có cá trong 42 ngày. Tuy nhiên, chúng tôi khuyến khích chế độ không có cá ít nhất 76 ngày, để không những mầm bệnh velvet, mà ich, black ich, brook,… tất cả đều biến mất.

Chưa hết, bạn cần đảm bảo số cá vớt ra được đánh thuốc hiệu quả (trình bày sau), và tất cả cá mới mua về cũng vậy, để đảm bảo rằng cá không mang đến mầm bệnh mới cho hồ bạn và khiến quá trình đằng đẵng chờ đợi 76 ngày là vô ích.

Cuối cùng: tất cả những thứ khác cho vào hồ, đá sống, san hô, frag… cũng cần trải qua quá trình 76 ngày cách ly trong hồ dưỡng không có cá để đảm bảo mọi mầm bệnh bám theo trên thân san hô được loại bỏ hoàn toàn.

Xử lý thuốc đối với cá

Đối với cá mới về, hoặc cá bắt ra từ hồ chính của bạn (dù có, hoặc không có biểu hiện của velvet bạn đều phải xử lý theo quy trình sau để đảm bảo loại bỏ hoàn toàn mầm bệnh. Điều trị dự phòng thì bạn chỉ cần thực hiện theo bước 2. Đối với cá bắt từ hồ chính có dấu hiệu velvet rõ ràng, đặc biệt với trường hợp nặng, cần làm thêm bước 1 để giảm nhẹ triệu chứng cho cá.

Bước 1: đối với cá bị velvet: cần nhanh chóng xử lý như sau để giảm nhẹ triệu chứng (chỉ có tác dụng tạm thời): CHỌN MỘT TRONG BA cách sau: (cá mới về, cá khỏe, hoặc cá bị velvet nhưng vẫn bơi khỏe và ăn uống được thì bạn không cần bước này mà qua thẳng bước 2)

Cách 1: sử dụng oxy già:

Oxy già mua ở tiệm thuốc tây (phổ biến nhất là loại 3%), pha theo tỷ lệ 5ml/1L nước hồ (pha riêng ở thau hoặc tô tùy kích thước cá). Không cần để mực nước quá sâu, chỉ cần mặt thoáng rộng rãi để thoáng khí và chiều cao mực nước ~ gấp rưỡi hoặc gấp đôi cá là được.

Sau khi pha xong khuấy đều và dùng sủi oxy nếu có. Sau đó cho cá bệnh vào bơi và theo dõi trong 30p. Lưu ý đừng để nhiệt độ chênh lệch quá nhiều. Nếu cá có vết thương hở tuyệt đối không dùng cách này. Sau khi đủ thời gian bạn vớt cá sang hồ dưỡng thực hiện bước 2.

Cách 2: Formalin

Nhược điểm: Cách này phức tạp hơn cách 1 do Formalin khó tìm mua và cũng khó bảo quản. Ngoài ra Formalin được bán nếu trữ quá hạn (thường là 6 tháng hết hạn) sẽ phân hủy và không còn tác dụng. Bạn có thể mua Formalin dành cho thủy sản, hoặc mua ở các tiệm hóa chất và shopee (tên thường gặp formaldehyde 37%). Cần lưu ý tránh tiếp xúc, tránh hít phải vì chất này có khả năng gây ung thư cho người. Khi ngâm cá cần liên tục sủi oxy hoặc khuấy để tạo oxy.

Ưu điểm của formalin là ngoài velvet còn đẩy lùi triệu chứng của brook, uronema, flukes, black ich. Có thể sử dụng để ngâm tạm thời và có thể dùng để chữa (bước 2)

Sử dụng liều 1ml formalin cho 40L nước, nếu cá quá yếu thì giảm liều 0.5ml. Ngâm cá tương tự như cách 1 trong 30-60p và theo dõi cá. Nếu cá yếu bạn nên ngâm trong 30p, nếu cá bơi lội khỏe và không có triệu chứng sốc, nằm góc hay thở dốc thì bạn có thể ngâm trong 60p. Nhắc lại rằng cần chọn chỗ ngâm có mặt thoáng lớn, sủi oxy hoặc luồng liên tục vì formalin khiến oxy trong nước cạn kiệt

Cách 3: ngâm nước ngọt:

Sử dụng nước RO để ngâm cá trong vòng 5 phút. Điều cực kỳ quan trọng là kiểm soát nhiệt độ đúng bằng nhiệt độ hồ và pH 8.0~8.5. Bạn có thể dùng bột nở (baking soda), để trực tiếp trên chảo và nấu 60p lửa vừa để thu được bột Na₂CO₃, đem pha vào nước RO lượng nhỏ đến khi pH ok thì ngưng. Về nhiệt độ, bạn cho nước vào tô hoặc nồi và cho nồi nổi trên mặt nước hồ đến khi nước hồ và nước ngọt có nhiệt độ ngang bằng.

Một mẹo có thể dùng là nước đóng chai lavie (pH 7.0-8.0), ion life (8.5-9.5) có thể dùng để đạt yêu cầu pH, trung hòa nhiệt độ và thả cá vào ngâm 5 phút. Theo dõi kĩ nếu cá có biểu hiện bất thường bạn nên thả qua hồ dưỡng. Cách này cần tuyệt đối tuân thủ nhiệt độ trung hòa và pH trong khoảng để tránh sốc cho cá.

Chúng tôi thường sử dụng cách 1 vì đơn giản, dễ thực hiện, cá không có biểu hiện bị sốc hay phản ứng nghiêm trọng nào.

Bước 2: Chữa trị (thực hiện trong hồ cách ly – hồ dưỡng): Chúng tôi giới thiệu 2 phương pháp phổ biển, dễ làm và hiệu quả cao: sử dụng chloroquine phosphate hoặc copper (đồng – Cu). Các biện pháp như formalin, hay phương pháp chuyển hồ không đề cập vì không an toàn cho người (formalin), hoặc khó thực hiện và dễ gây sốc cá (chuyển hồ). Với chloroquine phosphate (CP), hoặc đồng (Cu), chọn MỘT cách bạn thấy phù hợp:

Cách 1: sử dụng dung dịch đồng:

Phương pháp này chữa được velvet, ich. Bạn cần chuẩn bị bể dưỡng riêng, KHÔNG dùng cát và đá layout hay vật liệu lọc, chuẩn bị ổng PVC cho cá trốn để đỡ stress, chuẩn bị tất lọc thô hoặc bông lọc (thay hàng ngày là đủ), bộ test Cu (salifert – seachem hoặc hanna copper high range HI702), và tất nhiên, thuốc đồng.

+ Đối với mỗi dung dịch đồng sẽ có hướng dẫn riêng. Đối với FitReef Cure, bạn châm theo hướng dẫn của bộ calculator (châm hàng ngày trong vòng 3 ngày đạt nồng độ) và test Cu hàng ngày (sau ngày thứ 3) đảm bảo nồng độ 0.2~0.25ppm.

+ Ngày đầu tiên đo được nồng độ 0.2ppm trở lên sẽ là ngày đầu tiên thuốc có hiệu quả. Bạn bắt đầu đếm 30 ngày chữa trị và đặc biệt lưu ý nếu nồng độ đồng dưới 0.2ppm thì hãy bắt đầu đếm lại 30 ngày từ đầu. Do đó cần đo theo dõi và châm nếu cần.

+ Đồng khiến cá hơi chán ăn và hơi đờ. Bạn hãy cho đồ ăn mà cá thường ăn, ngâm tỏi kích thích vị giác và cho cá ăn vừa phải. Đừng quá nhiều vì sẽ dơ nước.

+ Bạn có thể rút ngắn còn 14 ngày ngâm nếu cá mệt, yếu hoặc bạn nôn nóng: vào ngày thứ 15 bạn bắt cá (chỉ được bắt cá) sang hồ khác và theo dõi trong 2-4 tuần, nếu không velvet thì cho vào hồ chính lại bình thường (nếu hồ chính đã 76 ngày không cá).

Lưu ý kiểm soát nồng độ đồng là chìa khóa của phương pháp này: quá cao có thể khiến cá sốc chết, quá thấp sẽ khiến phương pháp không còn hiệu quả. Nếu cá có biểu hiện tiêu cực, bỏ ăn, hoảng loạn, co giật, bạn nên thay đổi phương pháp khác.

Cách 2: dùng chloroquine phosphate (CP)

Một gói thuốc bột 250mg tương ứng 10L nước. Chuẩn bị hồ dưỡng với yêu cầu ở cách 1 đã đề cập. Lưu ý không dùng vật liệu lọc, không châm vi sinh và không châm bổ sung chất. Chỉ cần có hồ, bơm/tạo sóng, lọc thô (tất lọc, bông lọc). Thường thì chúng tôi đề xuất hồ kính, lọc bio (loại dùng cho tép cảnh, gắn sủi oxy vừa lọc vừa cung cấp oxy), lưới ngăn cá nhảy, vậy là đủ. Bạn có thể theo dõi ammonia bằng thẻ test ammonia seachem và gắn nhiệt kế để theo dõi nhiệt độ ổn định.

Thời gian ngâm khuyến nghị là 14 ngày. Để hạn chế ammonia tăng trong hồ, thay nước hàng ngày là giải pháp tốt nhất. Khi pha nước chuẩn bị thay, cần pha thuốc vào (1 gói/10L) trước khi thay để đảm bảo duy trì nồng độ thuốc trong hồ. Nhiệt độ và oxy cũng là một yếu tố quan trọng, bạn có thể cho hồ dưỡng vào thùng xốp để giữ nhiệt độ ổn định hơn.

Sau 14 ngày, bạn chỉ vớt cá, cho vào hồ theo dõi (cân bằng nhiệt kĩ lưỡng) và theo dõi.

Các loại cá được báo cáo phản ứng tiêu cực với phương pháp này: anthias, dory, cá ngựa, pipefish, một số loài mó.

Chúng tôi đã đề xuất một số liệu trình để velvet hoàn toàn biến mất trên hành trình của bạn. Tuy nhiên, phòng tránh luôn dễ hơn xử lý. Cách đơn giản và hiệu quả là đánh thuốc cá mới về tương tự như quy trình chữa cá bị velvet, hoặc cách ly theo dõi trước khi cho vào bể chính kết hợp tập ăn. Bạn nên mua cá từ những nguồn uy tín, có quy trình dưỡng cá rõ ràng, hoặc cá nuôi lâu trong bể người chơi, để đảm bảo độ thuần, dễ ăn, và thích nghi tốt để hạn chế bệnh tật.

Theo hiểu biết của chúng tôi, có rất nhiều nguồn cá “không sạch” đang bán ở Việt Nam, các bạn nên mua thật sự có chọn lọc, nếu không muốn phải trả cái giá rất đắt bằng toàn bộ bầy cá hiện tại trong bể và mầm bệnh tồn tại rất khó để xử lý triệt để. Nguồn cá tự nhiên chưa qua thuần dưỡng thường mang rất nhiều bệnh tật và rất nhiều vấn đề khác: bị bắt bằng cyanua, bỏ ăn, bị ký sinh, và chúng thường là ngọn đuốc thổi bùng lên ngọn lửa tiêu diệt toàn bộ cá của bạn.