Series “Lật hồ” (T2): xử lý Dino

Một thảm họa phổ biến thường được nhắc đến trong cộng đồng reefer chính là Dinos (dinoflagellates). Không giống như aiptasia ở phần trước, dinos gần như không có thiên địch tự nhiên nào cho hiệu quả diệt rõ rệt. Cuộc chiến với dinos cũng thường dài hơi hơn nhiều, có thể kéo dài vài ngày (nếu bạn rất may mắn), thường là vài tuần đến vài tháng, hoặc nhiều trường hợp kéo dài vĩnh viễn. Nhiều hệ thống gần như không tìm được phương pháp nào đủ hiệu quả để thật sự tiêu diệt dino. Dino bám lên san hô gây lột chết, thải độc khiến san hô chết dần. Đối với các sinh vật khác trong hồ, đặc biệt là cá, dễ bị độc chết nếu lỡ ăn phải dino.

Sau đây chúng tôi sẽ chia sẻ một số kinh nghiệm cá nhân cũng như những kinh nghiệm của người chơi được tổng hợp lại, hy vọng giúp ích cho các bạn trong việc phòng tránh và chiến thắng trong cuộc chiến này.

Nhận dạng:

Các dấu hiệu đơn giản nhất của dino đó là: trong hồ bạn xuất hiện những mảng màu nâu ở layout, cát, thường kéo dài như nước mũi đang chảy của trẻ em (ostreopsis) – thường thấy nhất, hoặc những mảng nâu đậm tập trung trên nền cát (amphidiniums), hoặc mảng nâu nhạt lan rộng đa phần trên nền, trông như phủ một lớp lưới nâu (prorocentrum)… Ban ngày thấy rất nhiều, nhưng khi đèn tắt thì không thấy nữa, đó chính là dino. Nếu chính xác hơn có thể mua kính hiển vi loại cho học sinh nghiên cứu, giá thành tương đối rẻ trên shopee (dưới 1 triệu), hút một chút màng nhầy màu nâu khuấy đều trong nước rồi quan sát dưới kính hiển vi. Bạn tìm hình dino trên mạng so sánh là biết. Bạn nên tìm hình của dinos Ostreopsis/Coolia trước vì đây là 2 loại mình thấy rất phổ biến ở Việt Nam mà hầu hết anh em mắc phải đều là nó, đặc biệt là ostreopsis.

Ostreopsis dino

Nguyên nhân xuất hiện:

Nếu một ngày bạn thấy dino xuất hiện trong bể, lý do có thể là:

• • Bạn sử dụng carbon dosing, đặc biệt là hồ mới: lò đảo biopellet, châm vodka, châm Nopox hãng hoặc tự chế: đây là nhóm nguyên nhân phổ biến thứ 2 mà rất nhiều người mắc phải: lo sợ về N-P thái quá nên sử dụng nhóm này để giảm N-P khiến N-P mất cân bằng, còn cung cấp năng lượng cho dinos bùng lên nhanh chóng.

  • Bạn thay layout/vật liệu lọc, đặc biệt là thay layout: khả năng bạn đã bỏ đi một lượng lớn vi sinh có lợi trong layout làm dinos có điều kiện bùng lên.

• • Sử dụng lò khử PO4 đưa PO4 về 0, hoặc phương pháp carbon dosing vào bể N-P chênh lệch, đều có khả năng dẫn đến dinos. Vì dinos mà trong các phương pháp giảm N-P chúng tôi luôn nhấn mạnh bạn phải thật sự cẩn thận, vì N-P cao không bao giờ khủng khiếp bằng dinos. Sự thiếu hụt N hoặc P, hoặc mất cân bằng N-P-C luôn khiến các vi sinh có lợi yếu đi và là cơ hội cho dino bùng lên.

• • Lý do thường gặp cuối cùng: vi lượng. Vi lượng ở một nồng độ thích hợp giúp cho hàng loạt các mầm bệnh (cyano, dino) lớn mạnh nhanh chóng: halogen (iodine, bromine), kim loại và kim loại chuyển tiếp (kẽm, nickel, boron, molybdenum, vanadium). Các nguyên tố vi lượng này được chứng minh ở nồng độ thích hợp (thường là cao hơn, do người chơi châm vi lượng), sẽ dẫn đến dino bùng lên.

• • Mở đèn quá sớm khi cycle: ít nhất 80% thời gian cycle bạn nên tắt đèn, để hệ vi sinh có lợi (thường là những vi sinh không cần ánh sáng) có thể phát triển trước khi dino (loại này cần ánh sáng) thống trị bể. Mở đèn quá sớm khiến những loài gây hại như dino có cơ hội bùng lên trước khi hệ vi sinh của bạn kịp ổn định.

Chúng tôi đề cập tới những nguyên nhân phổ biến trên để bạn có thể phòng tránh dino trước khi chúng thực sự xảy ra, và có thể đoán được nguyên nhân bùng phát để rút kinh nghiệm sau này.

Còn nếu dino đã thực sự bùng phát trong bể, cuộc chiến của bạn đã bắt đầu.

Chuẩn bị cho cuộc chiến

Điều đầu tiên chúng tôi muốn nhấn mạnh: dino sẽ không biến mất trong 1 đêm. Những gì bạn cần làm là kiên nhẫn, thực hiện phương pháp một cách chậm rãi. Mọi hành động hãy thật cẩn thận và bạn cần biết nguyên lý đằng sau là gì. Sự nóng vội khiến bạn tự tàn phá hệ thống của mình còn kinh khủng hơn dino.

1) Nâng mức N-P của bạn lên để cả 2 chỉ số lớn hơn 0. Bạn nên test hàng ngày với 2 chỉ số này để theo dõi và quyết định lượng mình cần thêm (nếu phát hiện một trong hai chỉ số =0). Bạn có thể dùng N-P dạng dung dịch để tăng nồng độ. Hoặc có thể tăng cường cho ăn, cả cá và san hô (đặc biệt tránh thức ăn san hô như amino acid hoặc các dạng nước nếu bạn không chắc nó có gì, reef roids thì ok để dùng). Chúng tôi khuyến khích cách sau hơn vì tự nhiên và có lợi cho các sinh vật khác. Nồng độ hồ SPS bạn nên giữ PO4 0.03-0.05 ppm, còn NO3 khoảng 10-20ppm. Đối với hồ LPS hoặc cá, level có thể cao gấp rưỡi đến gấp đôi. Nếu việc cho ăn không hiệu qủa sau 1-2 tuần, bạn có thể sử dụng hóa chất một cách chậm rãi để nâng mức N-P của mình.

2) Giảm dần carbon dosing (vodka, Nopox, giấm, giảm hạt biopellet) vì đây là thức ăn cho dino. Lưu ý bạn nên GIẢM DẦN trong vài ngày, không nên ngắt đột ngột sẽ gây hại cho hệ vi sinh.

3) Ngưng hẳn các sản phẩm acid amine, hay thức ăn dạng nước như Redsea AB+. Các sản phẩm này không liên quan nhiều đến hệ vi sinh của hồ, cũng ko khiến san hô bạn yếu đi nếu thiếu chúng, nên dừng hẳn ngay lập tức là lựa chọn khôn ngoan. Acid amine hay AB+ không gây ra dino, nhưng chúng kích thích sự phát triển số lượng của dino.

4) Châm vi sinh: chúng tôi đã thử nghiệm với FitReef BacterPrime vào hồ dino và nhận được thành quả rõ rệt. Lưu ý khi châm vi sinh là bạn phải có N-P >0 để chúng có thể sống, tắt skimmer và UV tạm thời ít nhất 4 tiếng sau châm. Liều châm: thay vì liều khuyến nghị của nhà sản xuất 1 tuần/ 1 tháng châm, bạn hãy dùng liều tương tự nhưng dùng hàng ngày. Ngoài ra, copepod và phytoplankton sống cũng có tác dụng.

5) Thận trọng với nguyên tố vi lượng: chúng tôi đã đề cập việc châm vi lượng vào hồ cá biển là vô ích, và trong cuộc chiến chống dino, điều này sẽ làm hại bạn. Ngưng châm vi lượng ngay khi phát hiện dino bùng phát. Một số reefer chia sẻ không nên thay nước vì lo ngại điều này: lượng nước thay mới bổ sung những vi lượng cần thiết cho sự bùng phát của dino. Nếu bạn có ICP test, hãy đặc biệt để ý đến nồng độ Fe và các vi lượng đề cập ở đầu bài.

6) Nếu hồ bạn là những san hô dễ chịu với sự thay đổi của đèn (Soft, LPS, cá, SPS dễ chịu), bạn có thể dần tắt hết các kênh trắng, đỏ – xanh lá trong hồ, chỉ chừa lại đèn màu xanh dương. Điều này khiến san hô của bạn vẫn khỏe mạnh còn dino sẽ yếu đi vì bị hạn chế năng lượng từ ánh sáng.

7) Than hoạt tính (chúng tôi sử dụng FitReef Carbon), là rất quan trọng. Một số dino khi chết rã ra cực kỳ độc. Bạn cần than hoạt tính trong sump và thay toàn bộ than tối thiếu 3 ngày 1 lần (chúng tôi thay hàng ngày). Tốt nhất là sử dụng lò và cho dòng nước được bơm qua để hiệu quả đạt tối đa.

8) Đá sống có thể giúp ích: thường chúng ta ngại sử dụng đá sống vì sợ fireworm, nudi, cua, tôm tích, aiptasia… và các loại gây hại khác; tuy nhiên trường hợp này đá sống có thể rất hữu ích trong việc cung cấp 1 lượng lớn vi sinh đa dạng chủng loại để hỗ trợ bạn trong việc chống lại dino. Nếu ngại bạn có thể dùng box vật liệu lọc khe nhỏ để chứa đá sống, hạn chế được một số loài gây hại lan ra bể.

9) Hút tay: dùng vòi thay nước hoặc ống bóp hút càng nhiều dino càng tốt, khi chúng ở dạng bám trên hồ. Nếu chúng bám cát bạn có thể hút chúng kèm cát ra bỏ luôn. Lưu ý khi hút dino bạn hụt nước buộc phải pha muối để châm vô lượng nước bù, hãy tìm nguồn muối sạch và ít Sắt (Fe) nhất có thể, để không làm bùng dino lên (chúng tôi nghiên cứu và chọn sử dụng Tropic pro).

10) Nếu được, hãy giữ pH hồ ổn định 8.3-8.5 sẽ hạn chế được sự phát triển của dino. Tham khảo Series chất lượng nước tập 4: pH

Đây là những nguyên tắc chung cho các loại dino thường gặp trong hồ cá biển. Nếu bạn thật sự gặp may, sau khi áp dụng, bạn sẽ thấy hiệu quả trong vài ngày đến vài tuần, nếu vậy bạn có thể cân nhắc duy trì để dino từ từ hết mà không cần thực hiện những biện pháp mạnh hơn.

Vũ khí hạng nặng

Bạn cần biết mình đang đối phó với thứ gì trước khi triển khai thứ vũ khí đặc trị chúng. Nếu dino thật sự là một vấn đề nan giải, đã nhiều tháng trôi qua và nhiều phương pháp được áp dụng nhưng tình hình vẫn không khá hơn là bao, đó là lúc bạn cân nhắc sử dụng những vũ khí mạnh hơn trong cuộc chiến này.

Đầu tiên, hãy sử dụng kính phóng đại để biết chắc chắn mình đang đối phó với cái gì. Một số dino thường giống nhau, thậm chí là giống với rêu hại hay một loại nào khác như cyano hay diatom, khi đó việc sử dụng sai phương pháp thường không mang lại nhiều hiệu quả. Tất nhiên bạn có thể quan sát một số biểu hiện đặc trưng để phán đoán xem mình mắc phải loại dino nào, nhưng nếu cuộc chiến cứ kéo dài mãi mà phần thắng chưa thuộc về bạn, có thể bạn đã đi sai hướng.

Trước tiên, chúng tôi giới thiệu một số vũ khí có thể sử dụng cho hầu hết các loại dino:

1) Black out:

Nếu hồ bạn chỉ chơi mỗi cá, hoặc có thể mang san hô đi nơi khác, bạn có thể chọn cách này là nhanh và dễ dàng nhất để diệt dino. Hãy hoàn toàn trùm kín hệ thống của mình (kể cả sump, hồ chính, overflow) trong 5 ngày. Bạn nên kết hợp với than hoạt tính (khử độc do dino chết), đèn UV (phù hợp với ostreopsis – loại thường gặp nhất), châm vi sinh hàng ngày (khi châm tắt skim và UV). Đảm bảo toàn bộ hệ thống được bao phủ bới bóng tối. Khi hết 5 ngày, khả năng cao là dino sẽ chết toàn bộ. Ngày 1 lần bạn có thể mở cho cá ăn trong vài phút.

Tuy nhiên: bạn chỉ đang giải quyết phần ngọn của vấn đề và dino sẽ nhanh chóng trở lại nếu bạn không thật sự giải quyết được các vấn đề gốc rễ của mình.

2) Dosing H₂O₂ (oxy già):

Phương pháp này hỗ trợ diệt dino do oxy già là một chất diệt khuẩn mạnh. Chúng tôi đã thử nghiệm phương pháp này và hiệu quả. Khi dose san hô phản ứng lập tức bằng cách co rút lại và sẽ nở lại sau 1 đêm. Tôi đã thử liệu trình oxy già trong 2 tuần, dino giảm rất rõ rệt, tuy nhiên san hô có dấu hiệu bạc màu (mặc dù vẫn nở khỏe), chết 1 tôm bác sĩ nên đã dừng lại (chúng tôi nghiên cứu bổ sung phương pháp này có hại với tôm Lysmata (như bác sỹ, bạc hà)

Liều dose khuyến nghị là 1ml/37L (oxy già mua ở tiệm thuốc tây loại đơn chất), châm vào nơi luồng mạnh ở hồ chính, ngày dose một lần sau khi đèn tắt 1-2 tiếng. Lý do đơn giản là vì: chờ san hô ngủ co lại rồi châm sẽ đỡ gây thiệt hại cho chúng hơn.

Sau đây chúng tôi giới thiệu một số dinos thường gặp và biểu hiện để bạn có thể dễ dàng phán đoán và xử lý:

1) Ostreopsis / Coolia:

Loại này thường gặp nhất, theo quan sát của chúng tôi trên các hội nhóm, hầu hết anh em reefer Việt Nam mắc loại này. Dấu hiệu đặc trưng là chúng mọc màng nâu, có kéo sợi bay khắp hồ, có thể có bọt khí, mọc cả cát và layout. Dễ nhận biết nhất là ban đêm bạn rọi đèn, nếu không thấy dấu hiệu của chúng còn lúc đèn hồ lên thì chúng xuất hiện nhanh chóng. Kéo sợi dài và nâu đậm là ostreopsis, kéo sợi ngắn hơn, chủ yếu mọc trên cát và nâu nhạt thì là coolia. Tin xấu là loại này độc tính cực kỳ cao, còn tin tốt là chúng tương đối dễ diệt. Bạn cần nhanh chóng xử lý nếu phát hiện đây là loại đang thống trị trong hồ, vì độc tính của chúng có thể khiến cá, san hô hoặc bất kì sinh vật nào ăn phải chết ngay. Ngoài ra lò than hoạt tính cần được đưa vào sử dụng càng sớm càng tốt cũng vì để xử lý độc tố của chúng.

Vũ khí hỗ trợ bạn tốt nhất trong cuộc chiến với dino loại này chắc chắn là đèn UV. Dựa trên tập tính của dino ostreopsis/coolia: ban ngày (mở đèn), chủ yếu bám trên layout và cát hay kính, ban đêm thì chúng thường trôi tự do trong cột nước, nên nếu bị đẩy qua cột UV, chúng sẽ bị tiêu diệt. Công suất đề nghị tối thiểu 1W/12L, cao hơn càng tốt. Ví dụ hồ bạn 240L, bạn cần dùng cây UV tối thiểu 20W. Loại UV chúng ta dùng là loại kín bọc bên ngoài và lắp ngoài bể như của Atman. UV nên được lắp cả đầu in và đầu out với bể chính, đầu in đặt càng gần nền cát càng tốt. Dòng chảy khuyến nghị qua đèn UV là khoảng gấp 1-3 lần thể tích bể, rất chậm phải không? Ví dụ bể bạn 300L, hãy dùng bơm có lưu lượng ~900L/h để đẩy nước vào UV (nên dùng bơm có lưu lượng bằng 3 lần thể tích bể để trừ hao cột áp khiến lưu lượng không đạt). Thời gian mở bắt buộc tối thiểu là bằng thời gian hồ chính tắt đèn, hoặc mở 24/24 ngoại trừ lúc châm vi sinh/pod/phyto. Nếu bạn hết dino, hãy chạy UV và carbon thêm ít nhất 15 ngày sau đó có thể tháo ra cất.

Ostreopsis dino

2) Amphidiniums / Prorocentrum:

Loại dino này thường khó gặp hơn, với dấu hiệu nhận biết đã nêu ở trên. Và loại này cũng thường lỳ lợm và khó diệt hơn. Lý do là vì chúng không trôi nổi trong cột nước vào ban đêm như loại trên, nên đèn UV gần như không có tác dụng với chúng. Để chiến thắng loại dino này, ngoài việc chuẩn bị thật tốt như đã liệt kê ở phần chuẩn bị cho cuộc chiến, bạn cần phải đi xa hơn nhiều để hoàn toàn chiến thắng chúng.

Một vũ khí hạng nặng để chiến thắng loại dino Amphidiniums / Prorocentrum: vũ khí sinh học – diatom. Ý tưởng ở đây, xây dựng một đội quân diatom đủ lớn mạnh để xâm lấn và tiêu diệt dino. Chúng ta sẽ overdose silicate (Si), để kích thích sự phát triển của diatom, với liều lượng sẽ được tính toán bằng calculator của chúng tôi.

Các bộ test Si thường không có độ chính xác cao, nên bạn chỉ cần tuân thủ liều dose và theo dõi sự thay đổi của bể.
Phương pháp này thường là phương pháp cuối cùng, chỉ áp dụng cho một số loài dino riêng biệt (Amphidiniums / Prorocentrum) khi bạn được xác định chính xác bởi kính hiển vi phóng đại, hoặc đã quá bất lực với dino. Si sử dụng trong thời gian ngắn thường không trực tiếp gây hại với san hô, ngoại trừ việc bạn phải theo dõi Mg và kH của mình:

• • Sau khi dose silicate vào nước, thành phần còn lại là Na+ có xu hướng kết hợp với OH- tạo dung dịch kiềm, phản ứng với CO₂ tạo thành kH. Do đó có thể pH và kH hồ bạn sẽ tăng sau khi dose. Bạn chú ý kH để giảm liều dose kH hàng ngày nếu cần thiết.

  • Mg có xu hướng kết tủa với SiO₃ ở môi trường pH cao, do đó kết tủa trắng tạm thời sau khi dose silicat là bình thường. Sau khi châm 6 tiếng bạn nên kiểm tra lại Mg của mình

Sau khi hoàn toàn diệt dino, bể bạn sẽ bị xâm lấn bởi diatom. Khi đó, đơn giản hãy dừng châm Si để giảm dần lượng diatom đến khi sạch bể là xong.

Lời kết:

Chúng tôi đã hướng dẫn chuyên sâu về cách diệt dino, những kinh nghiệm trên hy vọng giúp ích cho các bạn trong cuộc chiến dài hơi và đầy khó khăn này.

Good luck & Happy Reefing!